HİSTERİK NEVROZA ÖZGÜ SAVUNMA MEKANİZMALARI:

A. KONVERSİYON

Histerideki belirti oluşumunda konversiyon ve disosiasyon öncelikle rol alır. Freud, konversiyonu ekonomik yaklaşımla açıklamıştır. Libido, bastırılmış çatışmalı düşünceden disosiye edilerek sinir sistemine yönlendirilmiştir ve simgesel anlam beden aracılığıyla ifade edilmektedir. Çatışma sıklıkla ödipal ile bağlantılı olsa da diğer psikoseksüel dönemlerle ilgili de olabilir. Yani ödipal bir rekabet olabilir, anal bir kontrol mücadelesi ya da oral bir içe atım dışa yansıtma çatışması da var olabilir. Belirti, yoğunlaşma ve yer değiştirme ile simgeselleşirken birçok anlam taşıma gücü kazanır.

Konversiyon yalnızca histeriklerde görülmez. Sözel ifadenin ketlendiği bir çok durumda ortaya çıkar. Örneğin askerlik sırasında konversif belirtiler erkeklerde sık görülür. Emir-komuta zinciri içinde dile getirelemeyen bir sürü istek vardır. Bu arzuların dile getirilmesiyle ilgili cezalandırılma korkuları erlerde bolca baş ağrısı, uyuşma ve bayılma görülmesine neden olur.

Konversiyon ile ruhsal yapı iki kazanım sağlar. Birincil kazanç kaygının azalmasıdır. İkincil kazanç ise belirtinin getirdiği kazanımlardır. Örneğin kocası ile babası kavga ederken bayılan kadın, bayılma ile yaşadığı kaygı ve korkuyu ortadan kaldırarak birincil kazancını elde eder. Kocası ve babası kavgayı bırakıp onunla ilgilenmeye başlayınca da ikincil kazancına ulaşır.

Ferenczi histeriklerde maddeleştirmeden (yani somutlaştırmadan) ve genitalleştirmeden söz etmiştir. Bugün panik atak dediğimiz tablodan yakınan bir hastası çarpıntı ile kalbinin gittikçe büyüdüğünü, göğüs kafesinin gittikçe gerildiğini ve sonra çarpıntı geçtiğinde kalbinin yeniden küçüldüğünü söylediğinde Ferenczi bunun orgazm ile sonlanan bir ereksiyonu simgelediğini yorumlamıştır. Birkaç gün sonra hasta panik atağı sırasında kalbinin yarıldığını sanki içine bir şey alacak gibi açıldığını söylemiştir. Ferenczi, kalbin bu biçimde genitalizasyonunun çiftecinsiyetliliği de gösterdiğini belirtir.

Burada görüldüğü gibi histerik hasta iki cinsiyetle de özdeşleşebilir. Histerik özdeşim diğeri gibi olma arzusunun hızla bedenselleştirilen bir biçimidir. Histerik kişi rekabet ettiği veya hased duyduğu kişinin özelliklerini hızla içine atarak taklit edebilir. Sevdiği kişi ile de hızla özdeşleşebilir. Özdeşleşmek istediği kişi ile hiçbir ilişkisi olmasa bile aynı arzuyu taşıyor olması yeterli gelebilir. Bu özdeşimle ilgili Freud şu örneği vermiştir. Lise öğrencisi bir kız, aldığı aşk mektubuna bayılma nöbeti ile yanıt verince diğer kız öğrenciler de bayılma nöbeti geçirmeye başlar. Freud bunun bilinçdışı anlamının “Biz de aşk mektubu almak istiyoruz.” demek olduğunu belirtir. Aynı zamanda histerikler bir anda bir çok role ardı arkasına girebilirler. Bu durum onlarda bir kimlik sorunu olduğunu düşündürebilir.

Histerik mutism/konuşamama, düşmanlığı, kaygıyı ya da yanındaki kişiye duyulan ilgisizliği simgeleyebilir. Tonik kasılmalar bastırma savunmasının ya da direncin fiziksel ifadeleri olabilirler. Vajinismus hastasının kasılması, eşine duyduğu öfkeyi, eşinden ne kadar korktuğunu ve onu ne kadar saldırgan gördüğünü ifade edebilir. Vajinayı bir anal sfinktere dönüştürür. Erkeklerdeki erken boşalma ve iktidarsızlık birer konversif belirti olabilirler. Bu defa kadın, erkek için korkutucu olmuş, ya içine hiç girilememiş ya da içerden çabuk çıkılmıştır.

Histerik körlükteki “göremiyorum.” “Görmek istemiyorum.” demek olabilir. Görme ve gösterme dürtüsünün bastırılmaya çalışılmasıdır. Cezalandırıcı üstbenlik yasak olanı görmek isteyen benliği kör ederek cezalandırmıştır.

Histeriklerin belirtiyi disosiye etmeleri körlük gibi ağır bir belirtiden kaygı duymamalarına neden olur. Buna “güzel aldırmazlık” denir. Bu tavırları yapay ve manipülatif oldukları izlenimi verir. Sonuçta anlaşılmadıklarını ve yargılandıklarını hissederler.

Üzerlerine çektikleri ilgi ensestiyöz yönler taşırsa bir anda hissizliğe dönüşebilir. Örneğin babasının onu yakın takibinden ve sürekli engellemesinden huzursuz olan bir genç kız hissizlik halinden şikayetçiydi. Hiçbir ortamda, hiçbir ilişkide bir his yaşayamıyordu, duyguları yok olmuştu. Derinlemesine araştırılınca abisinin tacizi ortaya çıkmıştı.

BEDENİNSEL DİLİ KULLANMA

Yarom konversiyon ile bastırılanın, disosiye edilenin, bölünerek ayrılmış olanın geri geldiğini belirtir. Bedenin bir dil olarak kullanımını histeriğin ele alınmasındaki üç eksenden biri olarak tanımlar.

1. Beden dili: Bu yolla histerik, dile dökemediğini, bastırdığını ifade eder.
2. İkinci eksen ödipal ve preödipal cinsellikle ve cinsel kimlikle ilgili sorunlardır.
3. Üçüncü eksende bastırma, disosiasyon ve fantezi ile ilgili durumlar vardır.

Histerik, belirtisi ile sadece çatışmasına bir uzlaşma bulmaz, belirtisinde bir davet ve ilgi isteği de vardır. Bu davet, aslında çok kolay sözel iletişime evrilebilen bir çağrıdır. Bu açıdan içinde umut taşır. Histerik hasta beden dili ile “benim dramımı anlayın, çaresizliğimden haberdar olun, bana yön verin, derlenip, toparlanmaya ihtiyacım var.” demektedir. Fakat aynı zamanda yakınlaşma ve ayartılma korkuları da avrdır ve bunları da karşıya aktarır. Dramatikleştirme, abartma ve cinselleştirme, Anna O’nun Breuer’e yaşattığı gibi, eğer bir aktarım olarak algılanıp yorumlanmazlarsa terapistte korku ve kaçınma yaratabilirler.

Sadece korku değil ilgisizlik yaratmak da bir diğer sorunlarıdır. Aşırılık ve abartı bir süre sonra hem yakınlarında hem terapistte bıkkınlık ve ilgisizlik yaratır. Bu da histerik hastaların hafife alınmalarına, anlaşılmamalarına ve dinlenilmemelerine yol açar.

Fairbairn histerideki konversiyonu, nesne ilişkilerindeki duygusal çatışmaların yüzeye çıkmasını engelleyen bir savunma olarak yorumlar. Örneğin bir evlilik ilişkisinde kadının kocası, kadının iç dünyasında ensestiyöz bir nesne tasarımına dönüştüğünde cinsel ilişkiden kaçınmak için başı ağrır.

B-C. DİSOSİASYON ve İNKAR

Histeriğin cinselliği kendisinden disosiasyonu, şefkatin çocuklukta bedensel dokunuş ve kucaklamalarla yaşanamaması ve bu boşluğun cinsellikteki dokunuş ve kucaklamalarla doldurulmaya çalışılması zihninde karmaşa yaratır.

Partneri için cinsel ilişkiye girebilir, haz alıyormuş gibi yapabilir ama bedensel hisler ve hazlar yaşaması zordur. Bollas histerikteki kendini feda etmenin ya da cinsel hazzı dinsel bir vecd haline dönüştürmenin bedenin yarattığı cinsel dürtünün yönünü değiştirmek olduğunu söyler. Kendini feda etmenin acısı tutku ile iç içe geçer. Bedenin inkarı bu süreci bir dissosiasyona dönüştürür.

Histerik yapılanmada yalnızca cinsellik değil çözümlenemeyen ve çatışma yaratan farklı durumlar da disosiye edilebilir. Örneğin üzüntü, öfke, utanma gibi olumsuzluk hissettirecek durumlar disosiye edilerek daha kolay bir biçimde inkar edilir. Histerik yapılanmadaki inkar çevreye de yansır. Histerik kişiler neşelerini üzüntüleri ile inkar ederken yakınındaki kişilerde bu coşkuya kendini kaptırınca üzüntü tümden inkar edilir. Bu tür inkarların uzun sürmesi sonunda hayal kırıklığına dönüşerek depresif durumların ortaya çıkmasına neden olur. Anlaşılmama ve yanlış anlaşılma durumu yeniden yaşanır. Yanlış anlaşıldığını hissetme histeriklerin sık karşılaştığı ve tedavilerinde de sorun yaratan bir belirtidir. Güzel aldırmazlık, bu durumu besler.

D. BASTIRMA

Histerik nevrozda bastırma çabaları klinik tabloya yön verir. Histerik nevrozlu kişi, bir eliyle mantosunu giymeye çalışırken bir eliyle çıkartmaya çalışan kişi gibidir der Freud. Bastırma tam sağlanamaz ve kaçaklar olur. Bu durum histerik kişinin bilinçdışı malzemesine ulaşmayı kolaylaştırır. Duygu ve dürtülerini kontrol etmelerini zorlaştırır. Eyleme dökmelerine neden olur. Psikolojik belirtilerin bilinçdışı anlamlarını ortaya çıkarmak kolaydır.