OBSESİF NEVROZUN DİNAMİKLERİ

Obsesif-kompulsif belirtilerin ve karakter özelliklerinin şeklini ve niteliğini belirleyen başlıca üç savunma mekanizması vardır:

(1)    izolasyon (yalıtma),

(2)    yapma-bozma ve

(3)    reaksiyon formasyon (karşıt tepki kurma).

(1) İzolasyon (yalıtma):

Yalıtma, kişiyi kaygı doğuran duygulanımlardan ve dürtülerden korumaya çalışan bir savunma mekanizmasıdır. Yalıtma kullanıldığında, ortaya çıkan duygulanım, kaynağını aldı­ğı düşünce içeriğinden ayrılır ve bilinçdışına itilir. Bu duygusal yalıtmadır.

Yalıtma tam anlamıyla başarılı olursa, dürtü ve buna eşlik eden duygulanım tümüyle bastırılır ve hasta bununla ilişkili olarak sadece duygulanımı olmayan düşüncenin bilinçli olarak farkında olur. Böylelikle duygusal kısmı ağır gelen bir olayı hiçbir duygu katmadan anlatabilir, düşünebilir.

Bazen yalıtma daha az etkili olur. Dürtünün taşıdığı bütün enerji­nin ve buna eşlik eden duygulanımın hastanın bilincine girmesi, bastırıcı güçler tarafından tümüyle baskılanamaz. Hastalar, böylece, anlamını ya da önemini tam kavramaksızın dürtünün kısmen farkına varırlar. Sözgelimi yabancılara ya da bir rastlantı sonucu tanıdıklarına karşı öldür­me isteği taşıyor olabilirler. Burada dürtü kendisini şiddet eylemine katıl­maya zorlama biçiminde hissettirmiştir ancak kışkırtmanın yönü hastanın saldırganlığının olduğu gerçek kişiden çevresindeki diğer insanlara doğru yer değiştirmiştir.

Yalıtma, aynı zamanda, hastaların kısmen de olsa öfkelerinin farkına varmamalarına yol açar;  böylece hastalar zorlantılarına şaşırırlar, bunların anlaşılması güçleşir, bunlardan rahatsızlık duyarlar. Bu da düşünsel izolasyondur. Şiddete başvurma ve zarar verme düşlem­leri ve düşünceleri hastaların kafalarını meşgul eder (takıntılar); bura­da da yine kısmen bastırılmış dürtünün enerjisi, düşüncelere zorlayıcı bir nitelik verir. Ancak yalıtma mekanizmasının sürmekte olan kısmi işlevselliği hastaların yüzeyin altında barındırdıkları yoğun agresyonlarının, öfkelerinin, saldırganlıklarının farkına varmalarını önler. Bu duyguları yaşamak ya da ifade etmek yerine bazı düşünsel ya da fiziksel işlerle uğraşırlar.

(2) Yapma-bozma: Dürtünün birincil savunma olan yalıtmadan kaçması veya serbestleşmesi tehdidine karşı, yardıma gelen bir savunma işlevidir. Bu savaşın ve dürtünün bilince çıkabilme ihtimalinin hastada doğurduğu kaygıyı gidermek, duyguların kontrolünü arttırmak için ikincil savunucu işlemler gerekir.

Zorlantıların kaygıyı kısmen yatıştırıcı bir işlevi vardır. Zorlantı sözel ya da fzikseldir ve kaygıyı azaltmaya yöneliktir. Yalıtma savunma mekanizma­sı ile yeterince kontrol altına alınamayan dürtünün kontrol altı­na alınması amacını taşır. Yapma-bozma, hastanın korku verici takıntılarından ya da dürtüsünden kaynaklanacağını beklediği sonuçlardan korunma ya da bunları bozma amacıyla yaptığı zorlantı yaşatan şeylerdir.

(3) Reaksiyon formasyon (karşıt tepki kurma): Yalıtma ve yapma-bozma, klinik semp­tomların oluşumu ile yakından ilgilidir. Karşıt tepki kurma  ise  semptomların  oluşumundan  çok karakter özelliklerinin oluşumunda rol oynar. Karşıt tepki kurma, altta yatan dürtülerin tam tersi davranışlar ve tutumlar sergileme durumudur. Bunların aşırı abartılı, hatta uygunsuz olduğu gözlenebilir.

 

GERİLEME (REGRESYON)

Klasik analitik kuramda gerileme, obse­sif-kompulsif bozukluğun oluşumunda temel mekanizmadır. Obsesif-kompulsif hastalarda genital dürtüler tümüyle bırakılır ve psiko-seksüel gelişme­nin daha önceki anal-sadistik evresine gerilenir. Burada çocuk çok sert, mücadele edilemeyecek, korkutucu ebeveyn figürleriyle karşılaşmış olabilir. Bu durum onun ödipale geçmesini engellemiştir. Diğer taraftan ebeveynlerdeki anal özellikler ve ödipalden kaçış, çocuklarını da anal dönemde sabitlemelerine ve ödipale girmelerini engellemelerine neden olabilir. Anal dönemdeki büyüsel düşüncenin somutluğundan kurtulamayan ebeveynler için cinsellik hem ensestiyöz yönden hem de bir duygu yükü taşıması açısından korkutucu ve kaçındırıcı bir hava taşır. Çocukluk gelişimi sırasında ortaya çıkan çarpıklıklardan kalma saplanmaların olması bu evreye geri dönmeyi kolaylaştırır. Hastalar genital dürtülerini bırakarak bu dürtülerden kaynaklanan çatışmalar ve sorunlarla artık karşılaşmaz olurlar.

Ancak böylece çatışmaları ve sorunları bir kat daha artar. Enerjilerin gerilemesiyle anal-sadistlik dürtüler desteklenmiş, güçlendirilmiş olur. Gerileme orta­ya çıkmadan önce, karşıt tepki kurmalar kişilik yapısında belirli miktarda anal sadistik enerjiyi kontrol altına almaya ve değişikliğe uğrat­maya yeterli olur. Ancak anal sadistik davranışa yönelik olarak artmış dürtüleri kontrol altına almak için acil önlemler alınmasını gerekli kılar. Bu acil önlemler arasında önde gelenleri yalıtma, yapma-bozma ve yer değiştirmedir. Sürekli olarak baskı yapan dürtülerle birlikte bu savunmalar obsesif-kompulsif semptomların ortaya çıkmasına yol açar.

Gerilemenin bir sonucu olarak ruhsal işlevsellikte diğer birtakım değişik­likler daha ortaya çıkar:

(1)    ambivalans (çifte değerlikli duygular),

(2)    büyüsel düşüncenin ortaya çıkması ve

(3)    üstbenlik değişiklikleri.

 

(1)   Ambivalans (çifte değerlikli duygular):   Çocukların anal-sadistik gelişme evresi sırasında görülen önemli bir özelliğidir. Çocuklar, aynı nesneye karşı hem sevgi, hem de nefret duyabilirler ve bu durum bazen eşzamanlı olarak görülür ya da bu duygulardan birinden diğerine öyle hızlı geçişler olur ki geçici olarak bu duygular yan yanaymışlar gibi görünür. Normal gelişme sürecinde saldırganlığın çoğu yüksüzleştirilir ve başkalarına zarar vermek yerine onları yenmek biçiminde kalır. Sonuç olarak, olgun bir kişide sevgi egemendir ve saldırganlık gerektiğinde makul düzeylerde ortaya çıkar. Ama gerileme ortaya çıkınca çifte değerlikli duyguların karakteristik duygu olduğu evre baskınlaşır. Bu yüzden obsesif-kompulsif hastalar çoğu kez, aynı nesnelere karşı hem sevgi, hem de nefret duyguları duyarlar. Bu birbirine karşıt duyguların getirdiği çatışma ve suçluluk, hastaların  yapma-bozma  davranışlarında  ve  seçim  yapma  durumunda kaldıkları zaman gösterdikleri kararsız tutumlarında görülebilir.

(2)   Büyüsel düşünce:  Büyüsel düşünme olgusunda,  gerileme, dürtülerden çok daha önceki düşünce kalıplarını açığa çıkartır. Yani, altbenlik fonksiyonları gibi benlik fonksiyonları da gerilemeden etkilenir. Büyüsel düşüncede düşünce tümgüçlülüğü olgusu vardır. Bu kişiler dış dünyada, herhangi bir fizik eylemin yardımı olmaksızın sadece düşünerek bir olayın   olmasına   neden   olabilecekleri   duygusunu   taşırlar. Sözler ve düşünceler eylemin yerine geçmiştir.  Obsesif-kompulsif   hastaların   saldırganca  düşünceler taşıyor   olmalarından korku duymalarının nedeni budur.

(3)  Üstbenlik değişikleri: Olgun kişilerin standartları ve idealleri genellikle başarabileceklerinin sınırları içindedir ve böyle kişiler genelde vicdanlarıyla barışık yaşarlar. Ancak ahlâki değerleri açıkça sarsılınca vicdan azabı çekerler. Obsesif-kompulsif bozukluğu olan hastalarda bu durum oldukça değişiktir. Tabu saydıkları zihinsel ve davranışsal etkinlik­lerin sayısı ve çeşidi çok fazladır, hastalar yapıp ettiklerinin çok farkında­dırlar,  aşırı öz-eleştiricidirler ve kendi kendilerini yargılamalarında çok acımasızdırlar. Bu durum, başkalarına zarar verecek ya da kötülük yapa­cak olma ile ilişkili takıntılı düşüncelerinde, başkalarına zarar vermiş ya da kötülük yapmış olduklarına ilişkin olarak sürekli duydukları suçlu­luklarında açıkça görülür. Yasak düşünce ve dürtülerinin etkilerini bozmak, bunları denetim altına almak ve bunlardan korunmak için sürekli ritüel ve kompulsif eylem yapma gereksinimi duyarlar. Gerilemiş üstbenliklerinin acımasız, mükemmeliyetçi ve cezalandırıcı özellikleri nevrotik hastaların zihinsel işlevselliğinde yeniden ortaya çıkar. Yani üstbenlikleri, vicdanları ve ahlak anlayışları çok sert, acımasız ve eleştireldir.